Fazla zeka sağlığa zararlı mı?

“İnsanlar niçin bu kadar zeki?” sorusu bilimadamlarının en çok hoşuna giden sorudur. Fribourg Üniversitesi’nden evrimci biolog Tadeusz Kawecki bu soruyu başka türlü soruyor: “Eğer zeki olmak iyi bir şeyse, hayvanların çoğu niye aptal olarak kaldı?”

Dr. Kawecki ve aynı alanda çalışan bilimadamları, hayvanların ‘öğrenme’ sürecini incelerken bazı durumlarda ‘zeki olmanın’ hayvanların sağlığına zararlı olabileceğini ortaya çıkardılar.

Hayvanlar aleminde ‘öğrenmek’ aslında son derece yaygın bir özellik. Yaşamdan elde ettikleri deneyimleri daha sonra hatırlamak söz konusu olduğunda böceklerin ve kurtların bile başardığı işler var. Yani böcekler, pek çok kişinin sandığı gibi, her zaman içgüdüleriyle hareket eden robotlar değiller.

Biolog Dr.Dukas’ın hipotezine göre herhangi bir sinir sistemine sahip olan her hayvan –sınırlı kapasitede olsa da- öğrenme yeteneğine sahiptir. Tabii ki burada yabancı dil konuşmayı veya bir müzik aletini çalmayı öğrenecek kuşlardan veya balıklardan söz etmiyoruz. Hayvanların kendi deneyimlerinden ders çıkarmaları anlamında bir öğrenme eyleminden bahsediyoruz.

Ama eğer hayvanlar ‘öğrenme’ yeteneğine sahipse, niçin binlerce yıl süren evrim sürecinde bu yeteneklerini geliştirmediler? Niçin ‘öğrenme’ yeteneği daha üstün olan hayvanlar kendi türdaşlarının yerlerini almadılar?

Dr.Dukas bu soruyu şöyle yanıtlıyor: Çünkü ‘öğrenmek’ illa ki değişen çevreye adapte olma yeteneği anlamına gelmiyor. Tam tersine ‘öğrenme’ bazı tehlikeli yan etkileri beraberinde getirebiliyor.

Sinekler eğitilebilir mi?

Dr.Kawecki ve meslektaşlarının sinekler üzerinde yaptıkları deneylerde bazı sineklerin portakal reçeli ile ananas reçeli arasındaki farkı anlayabilmeleri sağlandı. Aradaki farkı algılama süreci 15 sinek nesli boyunca gelişti. Ancak iki reçel türü arasındaki farkı algılamayı ‘öğrenen’ sinek neslinin ortalama ömürleri aynı gen grubunu paylaştıkları ve öğrenme süreci yaşamamış sineklere kıyasla % 20 daha kısaldı. Yani ‘bilgili’ sineklerin ömrü kısalmaktaydı.

Sinir hücreleri arasında bağlantı oluşturmanın (ki öğrenme sürecinin beyin ve sinir sistemindeki karşılığı bu oluyor) metabolizmaya zararlı yan etkileri olduğu anlaşılıyor. Kullandığımız bilgisayarlarda bilgiyi tutmanın (data storage) maliyeti neredeyse sıfır. Ama bunu biolojik olarak yapmaya kalktığınızda bir tür maliyeti var.

Mesela kuşlar besin bulmak için yuvadan ayrıldıklarında yuvalarını tekrar bulacak kadar zekaya sahip olmaları onların yaşam sürelerini uzatan olumlu bir etki yaratabiliyor. Aynı şekilde ‘doğru çiçeklerin’ yerini hatırlayan arıların da besin üretim süreci daha verimli olabiliyor.

Ama öğrenme sürecinin ‘hayatı kolaylaştıran’ bir etki yaratabilmesi için canlı türünün ‘çevresini algılama’ konusunda belli bir düzeye ulaşması gerekiyor. Bunun aksi söz konusu olduğunda, yani içgüdülerin ‘çevreyi algılama’ yeteneğinden daha yararlı olduğu durumlarda (mesela sineklerde) öğrenme sürecinin sinir sisteminde yarattığı aşırı yüklenme hayvanın hayatını olumsuz yönde etkiliyor.

İnsan nesli ‘öğrenme’ konusunda en ileri gitmiş canlı türü. Ancak Dr.Kawecki’nin fikrine göre ‘bunun için ödediğimiz biyolojik bedellerin’ araştırılması gerek. “Bazı hastalıklar, zekanın yan etkisi sonucu oluşuyor olabilir” diyen Dr.Kawecki gene de ‘öğrenme’ yeteneğinin insan nesline getirdiği yararın biyolojik maliyetinden daha yüksek olduğunu belirtiyor.

Pek çok hayvan türü için ‘öğrenmek’ daha fazla yiyecek ve eş bulma imkanı anlamına geliyor. Ama gruptaki diğer üyelerden daha akılı olursanız bu sefer de bir silahlanma yarışı başlayacaktır.

Her durumda, kompleks bir toplumda yaşayan bireyler olarak ‘diğerlerinden’ daha zeki olmanız, hayatta kalma şansınızı artırır. Ama ömrünüzün daha uzun olacağının garantisi değil bu.