Canlilarda Kalitim

Canlılarda Kalıtım

Canlılarda cinsel ve cinsel olmayan üreme sonucunda daima yeni bir birey meydana gelir. Bu bireyler anne ve babasına büyük benzerlik gösterir­ler. Örneğin bir bezelye bitkisinden bir bezelye bitkisi, bir tavşandan bir tavşan meydana gelir. Ancak bezelye bitkisinden alınan tohumlar çimlenir­ken farklar gösterirler.

Aynı şekilde aynı ailede göz, saç rengi bakımından farklı bireyler gö­rülebilir. Bu farklara genel olarak varyasyon denir. Tüm canlılardaki ben­zerlik ve değişiklikleri (varyasyon’u) inceleyen bilim dalına genetik veya kalıtım denilmektedir.

Bir organizmanın dış görünüşünü kapsayan özelliklerin tümü o orga­nizmanın fenotipini oluşturur. Buna karşılık organizmanın kalıtsal olarak ana ve babasından aldığı yetenekler toplamını oluşturan içsel karakterlerin tümüne o canlının idiotipi veya genotipi denir.
Bir organizmanın dış görünüşünü ortaya koyan en önemli etmenleri hücrelerinde var olan ve gen olarak tanımlanan kalıtım faktörleri birimleri­dir. Genler, bitki ve hayvanlarda çeşitli karakterlerin çıkmasında etken bi­rimlerdir. Genler, hücre nukleusunda hücre bölünme evrelerinde belirgin ha­le geçen kromozonlarda yer almaktadır.

Tek bir karakter birçok genin etkisi ile meydana geliyorsa buna poligeni, birçok karakter bir gen tarafından beliriyorsa buna polifeni adı ve­rilir. Aynı ana babadan gelen yani homolog olan kromozomlar üzerinde kar­şılıklı yer alan genlere allel genler denir.

Her birey, taşıdığı her genin biri anneden biri de babadan gelen allelomorflarını taşır. Bunlar homolog kromozomların aynı lokusuna yer­leşmiş birbirinin yerini alabilen karakter çiftleridir. Yumurta ve sperm birer allel gen içerirler. İkisi birleşince yani zigot olunca iki allel bir araya gelir.

Anne ve babadan gelen genler idiotip bakımından benzerse böyle olu­şan zigotlara honıozigot denir (AA gibi). Ancak farklı genler zigotta karşı karşıya gelirse bunlara ise heterezigot denir (Aa gibi).

Canlıların varyasyon gösterme yeteneğine varyabilite adı verilir. Or­tam koşulları ile oluşmuş varyasyonlara ise modifikasyon olarak adlandırı­lır. Örneğin; çuha çiçeğinde (Primula verna) yüksek dağlarda pembe çiçekli­dir. Ancak sıcak yerlerde yetiştirilirse yeni açan çiçekleri beyaz olmaktadır. Bu varyasyonlar canlının genotipini etkilerse mutasyon meydana gelir. Ör­neğin; kırlangıç otu bitkisinin (Chelidonium majus), yapraklan basit yaprak tipindedir. Ancak bir mutant formunda yaprak kenarları parçalıdır.

Diğer taraftan tek bir bireyden eşeysiz üreme ile meydana gelmiş, aynı idiotipteki birey topluluğuna klon adı verilir. Örneğin; bir anaç gül bitkisin­den, birçok dal kesip çıkarırsak gelişen tüm bireyler klondur. Bunun yanısıra eşeyli oluşan aynı idiotipteki döllerin toplamına arı döl denir. Buna karşılık aynı türe ait farklı idiotipteki bireyler topluluğu populasyon olarak tanımla­nır. Örneğin; bir sınıftaki öğrenciler bir populasyonu olutururlar.

Günümüzde canlıların ortam ilişkilerini, uyumlarını ve çevre dengele­rini inceleyen populasyon genetiği denilen bir bilim dalı da ortaya çıkmıştır. Populasyon genetiğinde matematiksel kurallara göre bazı karakterlerin kalı­tımı açıklanabilmektedir.

Burada seleksiyon terimini de açıklamakta yarar vardır. Seleksiyon (seçim), bir ortama en iyi uymuş ve o ortamda herhangi bir nitelik bakımın­dan iyi gelişme gösterebilen bireylerin seçilmesidir.
Bu bölümde kısa tanımlarını verdiğimiz tüm prensip ve problemler Genetik Bilimi tarafından açıklanmakta ve genel bazı kurallar çıkarılmakta­dır.