Akrabalık Terimleri, Akrabalar
Türkçe konuşma dilinde akrabalık terimleri, yabancı dillerden aktarılanları kimi. yörelerde birinin yerine diğerinin kullanılması ve yörelere özgü anlam taşıyanlar dışında çoğu toplumca kabul edilen, bilinen ve kullanılanlardır.
Yabancı dillerin etkisiyle kullanılan akrabalık terimlerinden göze batan, daha çok kent ve büyük kent kültürlerinde kullanılan “Kuzen ve Kuzin” sözcükleridir. Batı dillerinde (İngilizce ve Fransızca) kardeş çocuklarının birbirlerine karşı akrabalık durumlarını tanımlamada kullanılan bu sözcük, İngilizce de “Cousin” (Kazın) sözcüğünün karşılığıdır. Yine kardeş çocukları anlamında kullanılan akrabalık terimleri, eski kuşaklar arasında, kasaba ve kent yaşamında Arapça “Amcazade, Teyzezade, Halazade ve Dayızade”şeklinde cins farkı gözetilmeden kullanılmaktadır. Kırsal bölge yaşamında Arapçanın etkisiyle bu sözcüklerin anlamı bilinmesine karşın çok az kullanılmakta, çoğunlukla ve yaygın olarak da “amcaoğlu, halaoğlu, dayıoğlu, teyzeoğlu” sözcükleri yeğlenmektedir. Ancak bu sözcükler de kimi yörelerde ağız değişikliğine uğrayarak “emmioğlu, dayıoğlu” biçimine dönüşür. “Oğul” yerine “uşak” sözcüğünün kullanıldığı yörelerde de “emmiuşağı, dayıuşağı” biçimini alır. “Hala tanımlayıcı akrabalık sözcüğünün “bibi” şeklinde kullanıldığı Kilis yöresinde ise “halaoğlu” yerine “bibioğlu” kullanılır. Bu ve benzeri örneklerimizi çoğaltmak, Türkiye kapsamında yapılacak bir akrabalık terimleri çalışmasıyla mümkün olacaktır.
Bir akrabalık teriminin sözgelimi “baba”nın bir başka akrabalık tanımlayıcı teriminin yerine kullanıldığı da gözlemlerimiz arasındadır. Örneğin, Ankara, Kızılcahamam, Verimli köyünde, büyük erkek kardeş için kullanılması gereken “ağa” sözcüğü “baba” yerine: “baba” sözcüğü de “dede” yerine kullanılmaktadır (Balaman, 1974:115) Aynı köyde “amca” sözcüğü de ağız değişikliğine uğrayarak “apça” biçimine dönüşmüştür. Dilbilimsel araştırmalara göre apça sözcüğünün Öztürkçe “ece, eçe, aca, aça ve amuca” sözcüklerinden oluştuğunu düşünürsek, ağız değişikliğinin hangi yönde olduğu tartışılabilir kanısındayız (Tekin, 1960: 228).
Yöreye özgü, evlilikten ötürü kazanılın kimi akrabalık terimlerine araştırma bölgemizde (İzm. Karaburun) tanık olduk. Sözgelimi “aykırı ya da yandan bacanak” gibi. İki kız kardeşle evlenen erkeklerin, birbirlerine karşı akrabalık durumları, yaygın olarak bilinen “bacanak” sözcüğüyle tanımlanırken, bunların kızlarıyla, iki erkek kardeş ve iki kardeş (bacı-kardeş) çocuklarıyla evlenen erkeklerin birbirlerine karşı akrabalık durumlarıysa “aykırı bacanak” olarak tanımlanır.
Türkiye’de yapılan kimi alan araştırmalarında saptanan, yörelere özgü akrabalık tanımlayıcı sözcüklerinin tek örnek olmaması, ağız ve anlam ayrımı göstermesi, akrabalık terimleri üzerine çalışmaları güçleştirmekte ama, zorunlu kılmaktadır (Stirling, 1965:152).
Bir akrabalık tanımlayıcı sözcüğünün sözgelimi “çocuk” terimi, değişik yörelerde elli iki biçimde söylendiği saptanmıştır. Halkbilimci Örnek’in Türkiye’nin iki yüz otuz yerleşme biriminde, beş yüz yetmiş beş kaynak bireyden derlediği bilgilere göre bu terimin adları ve dağılımı bölüm sonunda liste şeklinde gösterilmektedir (Bkz.:Çocuk Sözcüğünün Birer Yöre Adıyla Elli iki Değişik İsmi. (Örnek, 1979:129-133).
Ulaşamadığımız kimi özel akrabalık terimleri dışında yaygın olarak kullanılan akrabalık terimlerini: A. Soya Dayalı Akrabalık Terimleri, B. Evliliğe Dayalı Akrabalık Terimleri ve C. Sonradan Kazanılan Düzmece Akrabalık Terimleri olmak üzere üç kümede göstermeye çalıştık.
Soya Dayalı Akrabalık Terimleri
Ebeveyn – Çocuğa göre anne ve baba
Kardeş – Çocuklara göre kız ve erkek kardeşler
Çocuk – Anne ve babanın çocukları
Amca – İki erkek kardeşin çocuklarına göre durumları (Apça, ece, emmi)
Teyze – İki kız kardeşlerin çocuklarına göre durumları
Hala (Bibi) – Çocuğa göre babanın kız kardeşi
Dayı – Çocuğa göre annenin erkek kardeşi
Dede: Çocuğa göre babanın ve annenin babaları
Nene: Çocuğa göre annenin ve babanın anneleri
Ata: Çocuğa göre annenin ve babanın dede ve neneleri (Büyük anne, büyük baba)
Torun: Dedeye göre oğlunun ya da kızının çocuğu
Amca oğlu: Ego’ya göre erkek kardeşinin oğlu
Amca kızı: Ego’ya göre babanın erkek kardeşinin kızı
Teyze oğlu: Ego’ya göre annenin kız kardeşinin oğlu
Teyze kızı: Ego’ya göre annenin kız kardeşinin kızı
Dayı oğlu: Ego’ya göre annenin erkek kardeşinin oğlu
Dayı kızı: Ego’ya göre annenin erkek kardeşinin kızı
Hala oğlu: Ego’nun babasının kız kardeşinin erkek çocuğu
Hala kızı: Ego’nun babasının kız kardeşinin kız çocuğu
Yeğen: Kardeşlerin, kardeş çocukları
Evliliğe Dayalı Akrabalık Terimleri
Dünür: Evli çocukların ailelerinin birbirlerine göre durumları
Kayınbaba: Evlilerin eşlerinin babası (Kaynata)
Kaynana: Evlilerin eşlerinin annesi (Beyana)
Karı: Evli çiftlerden kadının erkeğe göre durumu
Koca: Evli çiftlerde erkeğin kadına göre durumu (Gişi, bey, herif, bizimki, çocukların babası, adamım).
Yenge: Amca, dayı, kardeş karıları
Gelin: Dünür evinde oğlan eşleri
Damat: Dünür evinde kız eşleri (Güvey)
Elti: Evli kadının kocasının kardeşlerinin karıları
Görümce: Evli kadının kocasının kız kardeşleri
Kayınbirader: Evli çiftlere göre eşlerin erkek kardeşleri (Kayınço)
Baldız: Evli çiftlerden erkeğe göre eşinin kız kardeşleri
Enişte: Teyze, hala ve bacı kocaları
Bacanak: Kız kardeşlerle evlenen erkeklerin birbirlerine göre durumları
Bacanak: Kardeş kızlarıyla (amca, teyze, hala, dayı) evlenen erkeklerin birbirlerine göre akrabalık durumları
Kuma: Aynı zamanda birden fazla eşle evliliklerde ikinci
kadını tanımlayan terim
Sonradan Kazanılan Düzmece Akrabalık Türleri
Sütkardeş: Ayrı analardan doğup, analardan biriyle emişen çocuklar
Sütanne: Doğurmadığı bebeyi sütüyle besleyen anne
Sütnine: Emzirdiği (başkasına ait) çocuğun çocuğuna karşı emzirenin durumu
Kankardeş: Birbirinden birer damla kan yalayarak kardeşlik üzerine ant içen birey
Yolkardeş: Özellikle Alevi topluluklarında birbirleriyle Dede (dinsel önder) (Musahip) önünde yapılan bir törende dostluk üzerine ant içen aileler
Ahiretkardeş: Öte dünya düşüncesine dayalı bir dostluk antlaşması yapan iki birey
Sağdıç: Evlilik hazırlığında güveyin yakın dostu, sırdaşı, arkadaşı, hocası; evli, deneyimli, yaşdaş erkek.
Yenge: Evlilik hazırlığında gelinin yakın dostu, sırdaşı, arkadaşı, hocası; evli, deneyimli, yaşdaş kadın.
Oğlan Yengesi: Düğünde oğlan evi yengelerinin (kadınlarının) yöneticisi.
Kına Yengesi; Düğünde geline kına yakan ve kız evi kadınlarının (yengelerinin) yöneticisi.
Kına-anası: Küçük kız çocuğunu giydirip, kınalayan ve ona anası kadar sahip olmaya söz veren kadın.
Ad-babası: Bebeğin ezanla kulağına adını okuyan (takan) birey
Kirve: Sünnetteki erkek çocuğu kucağında tutan, sünnet düğünü harcamalarında aileye katkıda bulunan birey.
Türkçe Betimleyici Akrabalık Sözcüklerinin Sınıflayıcı Olarak da Kullanılanları
Baba: Baba adam : Baba gibi çok verip az isteyen, özveri sahibi önder birey.
Ana: Toprak ana, anayol, ana direk, anayasa, ana sorun vb. Üretken, besleyen, doyuran, özveri sahibi.
Amca: Babanın erkek arkadaşları; baba gereksinmesini kısmen üstlenen; yardım, ilgi beklenen birey.
Teyze: Annenin kadın arkadaşları; anne görevini kısmen üstlenen: yardım,ilgi, şefkat beklenen birey.
Dayı: Annenin erkek arkadaşları; sırt veren, kayırma beklenen birey. Kabadayı, mert. gözü pek adam.
Enişte; Karısı bacı kabul edilen evli erkek ya da akrabadan (köyden) kız alan erkek.
Kayınbirader (Kayınço): Bacısı güzel; ergen kız kardeşi olanlara yakıştırılan ad.
Bacanak: Aynı akrabadan ya da aynı köyden kız alan erkekler.
Yenge: Erkekler için kardeş yarısı yerine geçen kadınlar.
Abla: Bacı yerine konulan; yaşça büyük kız ve kadınlar.
Ağabey (abi, aga): Yaşça ve de başça büyük erkekler.
Kardeş: Cins ayrımı yapılmadan kardeş yerine konulan birey. Kardeş payı eşit pay, kardeşçe (kavgasız, döğüşsüz eylem).
Bacı: Yaşça küçük ya da eşit kız ve kadınlar.
Ağa: Varlıklı, otorite sahibi, önder, ağabey.
